«Δεν υπάρχει τίποτε πιο σύγχρονο αλλά και πιο επαναστατικό από τους αρχαίους Έλληνες»

9-5-2019

«Δεν υπάρχει τίποτε πιο σύγχρονο αλλά και πιο επαναστατικό από τους αρχαίους Έλληνες» υποστηρίζει η Ιταλίδα ελληνίστρια συγγραφέας Αντρέα Μαρκολόνγκο στη συνέντευξη που παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ εν όψει της συμμετοχής της στην 16η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης που εγκαινιάζεται σήμερα Πέμπτη.

Η τεράστια εκδοτική επιτυχία του πρώτου βιβλίου της «Η υπέροχη γλώσσα: 9 λόγοι για ν’ αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά» (2017) και όχι μόνο στα ελληνικά αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, έδειξε πόσο μεγάλο είναι διεθνώς το ενδιαφέρον για τα ίχνη που άφησε ο ελληνικός κόσμος στη σύγχρονη καθημερινότητα.

Με αφορμή το πρόσφατο βιβλίο της «Ο μύθος των Αργοναυτών και το θάρρος που παρακινεί τους ανθρώπους ν’ αγαπούν»(εκδ. Πατάκη) η ελληνίστρια συγγραφέας λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ: «Το ταξίδι για το οποίο κάνω λόγο στο βιβλίο μου είναι ένα εσωτερικό, δικό μου ταξίδι, όχι κατά μήκος μα εις βάθος. Το να επιστρέψει κανείς στους μύθους και την έννοια του αρχαιοελληνικού δεν σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν αλλά επανεγκατάσταση στο παρόν. Το παρελθόν θέτει ερωτήματα παγκόσμιας εμβέλειας αντανακλά μύθους και διαθέτει ένα συγκινησιακό φορτίο που δεν έχουν χάσει το βάρος τους. Οι άνθρωποι θέλουν να κλάψουν, να αγαπήσουν, να ονειρευτούν και να ευτυχήσουν σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο - και από αυτή την άποψη το χθες και το αύριο είναι πολύ σχετικές έννοιες».

Ακολουθεί η συνέντευξη της Αντρέα Μαρκολόνγκο στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.

Ερ. Για να ξεκινήσω από το προηγούμενο βιβλίο σας, που μεταφράστηκε στα ελληνικά και αποτελεί ήδη διεθνή επιτυχία, γιατί διαβάζοντας την αρχαιοελληνική γραμματική πρέπει να γοητευτούμε από την ελληνική γλώσσα;
Απ: Αντί για τον όρο «εκδοτικό γεγονός», όπως τον υπονοείτε, προτιμώ να πω ότι ακόμη διερωτώμαι. Ναι, τέσσερα χρόνια μετά την κυκλοφορία του πρώτου βιβλίου μου στην Ιταλία συνεχίζω να μένω κεραυνοβολημένη, αλλά και δύσπιστη, με όσα έχει επιφέρει η κυκλοφοριακή του επιτυχία. Αν στην Ιταλία το «La Lingua Geniale» αποδείχθηκε το πιο επιτυχημένο κυκλοφοριακά δοκίμιο για το 2017, στην Ισπανία κατέλαβε την τρίτη θέση των αντίστοιχων πωλήσεων και στη Γαλλία ήρθε πρώτο. Κάποιες φορές αισθάνομαι σα να ζω μέσα σε ένα όνειρο. Γι’ αυτό και αποφάσισα να επανέλθω στο ζήτημα της διανοητικής πρόκλησης που αποτελούν οι αρχαίοι Έλληνες για μένα με μια καινούργια μελέτη, που καταπιάνεται με την αρχαιοελληνική μυθολογία υπό τον τίτλο «La Misura Eroica».
Με το πρώτο βιβλίο προσπάθησα να διερευνήσω, θέτοντας το ερώτημα πρωτίστως στον εαυτό μου, το πώς οι αρχαίοι Έλληνες συνέλαβαν τον κόσμο μέσω της γλώσσας τους. Μια γλώσσα που χρησιμοποιεί, για παράδειγμα, τον δυικό αριθμό για να ορίσει το ζεύγος ή το διπλό και βασίζεται σε έναν πολύ συγκριμένο τρόπο, τον οπτικό, προκειμένου να εκφράσει την επιθυμία ή τη μετάνοια - ένας τρόπος τόσο εκλεπτυσμένος και ταυτοχρόνως πέρα για πέρα εκθαμβωτικός. Αυτόν τον τρόπο ήθελα να καταστήσω γνωστό στους πάντες, είτε έχουν σπουδάσει αρχαία ελληνικά είτε όχι. Παραδόξως πολλοί αναγνώστες έσπευσαν να ανταποκριθούν στο βιβλίο μου όχι γιατί πενθούν την απώλεια του δυικού αριθμού ή του αορίστου των αρχαίων ελληνικών αλλά επειδή φοβούνται πως θα χάσουν την ικανότητα να μιλούν για τον εαυτό τους. Ζούμε σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών και πολιτισμικών ανισοτήτων, ακόμα κι αν μιλάμε για τον ταξικό διαχωρισμό ανάμεσα σε πολύ πλούσιες και πολύ φτωχές λέξεις. Κι εκείνο που λέω σε όλους είναι να φροντίσουν τις λέξεις τους σε όποια γλώσσα κι αν ανήκουν, να μην αφήσουν να τους τις κλέψουν διαγράφοντας την ιστορία τους ή, χειρότερα, το παρόν τους. Εκείνος που ελέγχει τη γλώσσα ασκεί εξουσία και σε αυτή την δικτατορία των νεολογισμών, σα να μη φτάνουν οι λέξεις που ξέρουμε και σα να πρέπει να επινοούμε κάθε τόσο καινούργιες, το μόνο που απαντώ είναι πως οι λέξεις υπήρχαν πάντοτε και ότι αρκεί να επιστρέψουμε στην κοιτίδα τους, αρκεί να επιστρέψουμε στην Ιθάκη του λόγου.

Ερ: Τι σημασία έχει η έννοια και η λειτουργία του χρόνου για τα αρχαία ελληνικά και πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στην αρχαιότητα και το παρόν;
Απ: Ο λόγος που ξεκίνησα το βιβλίο μου είναι ακριβώς η έννοια του χρόνου στα αρχαία ελληνικά. Λατρεύοντας τον Προυστ και σπουδάζοντας, εξοικειώθηκα με την ιδέα ότι τα αρχαία ελληνικά είναι «πέραν του χρόνου». Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, η ελληνική γλώσσα επιτρέπει στους ανθρώπους να σκεφτούν τι προέρχεται από τις πρώτες αρχές και τι ξαναγεννιέται από τους διαφόρους τερματισμούς, σε μια διαρκή διαδικασία κατοχύρωσης της αυτεπίγνωσης. Είναι μια διαδικασία που συμβάλλει στο να καταλάβουμε τι είναι εκείνο που προκαλεί τη σχέση μας με τα πράγματα (να το καταλάβουμε, όχι να το παρακολουθήσου εξωτερικά), στο να μάθουμε τι είδους επιρροή ασκούν επάνω μας όσα συμβαίνουν τριγύρω μας. Μόνο έτσι θα διασώσουμε τον αόριστο, τον χρόνο του παρελθόντος, και μαζί του τις χαρές ή τις λύπες που θέλουμε να τιμήσουμε για πάντα χωρίς να τις καταχωρίσουμε σε ένα φωτογραφικό άλμπουμ. Μόνο έτσι θα εννοήσουμε ότι κοιτάζοντας το παρόν συνειδητοποιούμε τι κουβαλάμε μαζί μας από το παρελθόν.
Γράφοντας το βιβλίο μου απόκτησα βαθμιαία μια διαφορετική αίσθηση του χρόνου. Ανακάλυψα ότι έχω μετατραπεί σε παρελθόν, συναθροίζοντας όλες τις στιγμές του παρόντος που έχω ζήσει και οι οποίες τώρα αποτελούν, ως αθροισμένο σύνολο, ένα καινούργιο παρόν. Δεν θα ήμουν αυτό που είμαι, γυναίκα και συγγραφέας, χωρίς αυτά που συνέβησαν στη ζωή μου από την πρώτη στιγμή μέχρι σήμερα.

Ερ: Ποια σχέση έχουν τα ιταλικά με τα ελληνικά, αρχαία και σύγχρονα;
Απ: Δεν θα έλεγα πως υπάρχει κάποια ιδιαίτερη σχέση, Τα ιταλικά, όπως τα γαλλικά και τα ισπανικά ή τα πορτογαλικά, όπως όλες οι λατινογενείς γλώσσες, προέρχονται από μια γλώσσα η οποία κατά τη δύση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μετασχηματίστηκε σε κάτι άλλο. Τα ελληνικά δεν γνώρισαν μια τέτοια μεταλλαγή, μετασχηματίστηκαν, όσες φορές μετασχηματίστηκαν, εντός των τειχών. Βέβαια, πολλές σύγχρονες ιταλικές λέξεις κατάγονται από τα αρχαία ελληνικά, περίπου ένα 15% του συνόλου. Οι περισσότερες από αυτές αναφέρονται σε προϊόντα του ανθρώπινου νου και της σκέψης, δεν αντιπροσωπεύουν στοιχεία της υλικής πραγματικότητας, είτε μιλάμε για τη φιλοσοφία, είτε βρισκόμαστε σε κατάσταση νοσταλγίας, είτε περνάμε στην ποίηση και την τεχνολογία. Πέρα από αυτά που μας λένε τα λεξικά οι δεσμοί ανάμεσα στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά είναι σε επίπεδο συναισθημάτων. Αν ο Οράτιος διακηρύσσει «Graecia capta ferum victorem cepit» («Η Ελλάδα κατέκτησε τον βάρβαρο κατακτητή της»), τότε κάθε Ευρωπαίος έχει οφειλές στην Ελλάδα για την ανεκτίμητη προσφορά της. Όπως παρατηρεί η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ: «οι Έλληνες τα είπαν όλα καλύτερα απ’ όλους».

Ερ: Για να περάσω στο βιβλίο σας που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά τα θέματα με τα οποία καταπιάνεστε είναι το ταξίδι, η περιπλάνηση, το πέρασμα των συνόρων αλλά και η ενηλικίωση, ο φόβος και ο αποχωρισμός. Πώς συνδέονται όλα αυτά μεταξύ τους.
Απ: Θέλησα να γράψω για τον παλαιότερο μύθο της ελληνικής λογοτεχνίας, τους Αργοναύτες. Ο Όμηρος έλεγε πως ήταν ήδη από την εποχή του τόσο γνωστός ώστε να μη χρειάζεται να μιλήσει κανένας γι’ αυτόν. Ωστόσο εν έτει 2019, αποδεικνύεται ένας ιδιαίτερα επαναστατικός μύθος. Το να επιστρέψει κανείς στους μύθους και την έννοια του αρχαιοελληνικού δεν σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν, αλλά επανεγκατάσταση στο παρόν. Το παρελθόν θέτει ερωτήματα παγκόσμιας εμβέλειας αντανακλά μύθους και διαθέτει ένα συγκινησιακό φορτίο που δεν έχουν χάσει το βάρος τους. Οι άνθρωποι θέλουν να κλάψουν, να αγαπήσουν, να ονειρευτούν και να ευτυχήσουν σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο - και από αυτή την άποψη το χθες και το αύριο είναι πολύ σχετικές έννοιες. Αγαπώ τον αργοναυτικό μύθο γιατί έρχεται αντιμέτωπος με ένα σύγχρονο ταμπού, που είναι το ζήτημα τη αποτυχίας. Η ολοκληρωτική αποτυχία σημαίνει ότι έχει χαθεί ένας αγώνας, ότι από δύο ανταγωνιστές ο ένας έχει τεθεί εκτός μάχης, όπως το βλέπουμε σε μια ποδοσφαιρική αναμέτρηση ή σε ένα ριάλιτι σόου. Από τα χρόνια του Αύγουστου μέχρι τις ημέρες μας, η αποτυχία πληγώνει, στα λατινικά σημαίνει «πτώση», και τα παιδιά ξέρουν πολύ καλά τι θα πει να σωριαστείς στο έδαφος. Διότι όσο πιο πολύ πονέσεις από το πέσιμο τόσο καλύτερα θα μάθεις να στέκεις στα πόδια σου. Και σήμερα απαιτείται τεράστια προσπάθεια για να σταθούμε στα πόδια μας - χρειάζεται να αποδεχθούμε τις αποφάσεις μας κι εκείνο που με ανησυχεί περισσότερο με αυτές είναι η έκταση και το καταστροφικό τους αποτέλεσμα σε όλες τις ανθρώπινες βαθμίδες.

Ερ. Ποια είναι η σημασία του προορισμού στην Αργοναυτική Εκστρατεία και πως μπορεί να λειτουργήσει, αν μπορεί όντως να λειτουργήσει, στις ημέρες μας;
Απ: Θα επικαλεστώ εκ νέου την παγκοσμιότητα του μύθου, που συνιστά τυπική έκφραση της ανθρώπινης ύπαρξης από καταβολής κόσμου. Δεν πρέπει να εξαπατόμαστε. Για πολλά χρόνια δεν έγραφα, πήγαινα εκδρομές, ήμουν αιχμάλωτη, για να το πω έτσι, των Σειρήνων της εποχής μας. Πίστευα πως οι αρχαίοι Έλληνες δεν μας χρησιμεύουν σε τίποτε, ότι κάποιος μπορεί να ζήσει κανείς χωρίς να γράφει, μέχρι που συνειδητοποίησα πως το λάθος ήταν εξ ολοκλήρου δικό μου. Το ταξίδι για το οποίο κάνω λόγο στο βιβλίο μου είναι ένα εσωτερικό, δικό μου ταξίδι, όχι κατά μήκος μα εις βάθος: αντιπροσωπεύει μιαν έκκληση να μην αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας ως τουρίστες. Ταξιδεύω πάντοτε χάρη στο βιβλίο μου και κυρίως χάρη στους αναγνώστες του, αλλά εκείνο που με παροτρύνει πρωτίστως είναι η curiositas, όπως λέγεται λατινιστί, η περιπέτεια της διερεύνησης. Μπορώ να μείνω επί νύχτες άγρυπνη, προσπαθώντας να μεταφράσω έναν στίχο του Απολλώνιου του Ρόδιου, να εγκλιματιστώ στο περιβάλλον ενός έργου τέχνης και να κυνηγήσω ακούραστα την ετυμολογία των λέξεων. Ο αυτοσεβασμός αντικατοπτρίζεται στις λέξεις, στις λέξεις που χρησιμοποιούμε για να αποκωδικοποιήσουμε τον εαυτό μας.

Ερ. Πόσους αρχαίους μπορεί να αντέξει η καθημερινότητα της σύγχρονης κοινωνίας;
Απ. Θα παραπέμψω στον Ίταλο Καλβίνο, που ήταν πηγή έμπνευσης για το βιβλίο μου. Το κλασικό δεν ταυτίζεται με το αρχαίο αλλά με εκείνο που έχει εκάστοτε να πει το αρχαίο, τουτέστιν με τις ερωτήσεις του σήμερα και όχι με τον αρχαίο κόσμο πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια. Κλασικό σημαίνει γράφω για το παρόν, κατακτώντας τον δρόμο για το μέλλον, παίρνοντας την ευθύνη για τη ζωή μου, αλλά και για την κοινωνία στο εσωτερικό της οποίας μεγαλώνω. Η Βιρτζίνια Γουλφ έχει πει πως επιστρέφουμε στους αρχαίους Έλληνες όποτε η ζωή μας σκιάζεται από τη σύγχυση. Η δική μας, η σημερινή ζωή γίνεται όλο και πιο συγκεχυμένη σε έναν όλο και πιο παγκοσμιοποιημένο περίγυρο που μας θέτει συνεχώς εκτός κέντρου και μακριά από οιαδήποτε δράση. Ας δούμε τι συμβαίνει στις δυτικές δημοκρατίες: τεχνολογική έκρηξη, επικράτηση της κερδοφορίας ως μοναδικού κριτηρίου για το οτιδήποτε, λες και η κουλτούρα ή ο πολιτισμός απειλούν την υπόσταση των πολιτών επειδή είναι πιθανόν να τους μάθουν να σκέφτονται. Ξαναλέω, λοιπόν, πως δεν υπάρχει τίποτε πιο σύγχρονο αλλά και πιο επαναστατικό από τους κλασικούς.

Β. Χατζηβασιλείου

*Η Αντρέα Μαρκολόνγκο θα πραγματοποιήσει συζήτηση στις 10/5 στην 16η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (18:00-19:00, αίθουσα «Cosmos», περίπτερο 13), με την Εβίνα Σιστάκου, καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), και τον Μιχάλη Χρυσανθόπουλο, καθηγητή Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο ίδιο πανεπιστήμιο.